Reflectie online vormgeven. Hoe?

Deze blogpost heb ik geschreven voor de site van En nu online, maar ik plaats hem ook graag hier.

The ability to reflect is a learned behavior that is cultivated by the individual over a period of time. How reflective an individual can become is probably a personality trait. However, designing appropriate learning experiences can develop reflecting skills. Dewey, 1933.

We zijn het er vast over eens dat leren krachtiger wordt door reflectie. Hoe kun je reflectie vormgeven in een blended of zelfs geheel online leertraject? Voor face-to-face leren hebben we allerlei vormen ontwikkeld om reflectie te stimuleren: intervisie, portfolio, reflectiegesprek, historielijn, een groepsdiscussie en zelfs het rondje ‘wat neem je mee uit deze dag’ kun je onder reflectie scharen. Maar hoe kun je reflectie online vormgeven? Of hoe kun je online gebruiken om een reflectieproces nog sterker te maken? En welke social media tools lenen zich hier voor?

Leercyclus van Kolb

Nog even terug… wat is belangrijk bij reflectie?
Reflecteren is een van de belangrijke stappen in veel leercycli. Het is een manier om naar je eigen handelen te kijken, deze te duiden op basis van behaalde effecten ten aanzien van een bepaald probleem, om dit handelen vervolgens eventueel bij te stellen. Dit regelmatig terugkijken maakt dat je ten minste beter zicht krijgt op wat voor jou wel dan niet werkt in handelen en leren, maar het kan je ook beter zicht geven op de waarden en overtuigingen die je inzet om op een bepaalde manier te handelen.

De kracht van online en blended leren zit mijns inziens in de sterke verbinding die je kunt maken met de dagelijkse werkpraktijk, doordat je het leren ook op momenten tussen fysieke bijeenkomsten door kunt ondersteunen. Liston and Zeichner (1996) maken onderscheid tussen 5 momenten van reflectie, waarvan de laatste 3 goed te ‘vangen’ zijn met sociale media.

1. Snel tijdens een actie.
2. Met aandacht tijdens een actie.
3. Kort als een soort terugblik na een actie.
4. Systematisch na een bepaalde tijd na de actie.
5. Over een langere periode als een poging om een formele theorie te ontwikkelen.

Hoe moedig je aan tot reflectie?
Als trainers en ontwerpers van leertrajecten zien we zeker de waarde van reflectie, maar het is vaak wel een uitdaging om lerenden aan te moedigen tot reflectie. Gustafson and Bennett (1999) hebben onderzoek gedaan naar de factoren die van invloed zijn op reflecterend gedrag van lerenden en zijn gekomen tot 11 variabelen verdeeld over (1) de lerenden, (2) de omgeving en (3) het onderwerp. Hier lees je daar meer over. Een paar tips die ik hier uit haal voor het stimuleren van online reflectie:

• Reflecteren is een vaardigheid die je kunt leren. De een is er beter in dan de ander. Dit leerproces kun je ondersteunen door het geven van hulpvragen en een reflectieformat.
• Het schiet er snel bij in. Het is vaak de kunst om echt even de tijd te nemen voor terugblikken en oogsten. Dit proces van ’tijd maken’ kun je ondersteunen door momenten in het leertraject op te nemen waar de opbrengst van persoonlijke reflectie nodig is. Een specifiek moment waarop je feedback krijgt van een andere deelnemer. Aan het eind van het leertraject is je persoonlijke reflectie onderdeel van de proeve. Of je werkt als groep toe naar een gezamenlijk product waar ieders persoonlijke reflectie bij nodig is.
• Reflectie wordt sterker door interactie met anderen. Vragen die je jezelf niet zou stellen, maken dat je anders terugkijkt. Een observatie van een mededeelnemer – ‘zo had ik er nog niet naar gekeken’ of ‘dat was me helemaal niet opgevallen’. In gesprek met een ander, waardoor je aangemoedigd wordt erover te vertellen, je iets af te vragen, helpt het reflectieve proces en creëert meer diepgang. Neem dit sociale proces mee in het ontwerp.
• Biedt verschillende ‘vormen’ van reflectie aan: gebruik van beelden, video, tekst.
• En denk goed na over de diepgang die je wilt bereiken met reflecteren. Ben je tevreden met een beschrijving van een activiteit en daarbij een toelichting van de deelnemer wat hij of zij uit deze activiteit heeft meegenomen? Wil je deelnemers stimuleren om een relatie te leggen tussen hun gedrag, vaardigheden, overtuigingen naar zelfs identiteit (e.g. logische niveaus)? Of wil je dat deelnemers uit een aantal vergelijkbare ervaringen voor zichzelf een patroon halen die iets zegt over hun manier van leren?

Sociale media tool: maken van een tijdslijn 
Er zijn verschillende manieren om sociale media te gebruiken bij reflectie. Zo kun je deelnemers laten bloggen over hun leerervaringen om op die manier reflectie te stimuleren. Het schrijven van tweets kan reflectie weergeven. Of je laat deelnemers een e-portfolio maken als online verzameling van bewijzen voor hun kunnen. Joitske Hulsebosch heeft onlangs een blogpost geschreven over de manier waarop sociale media ons reflecteren verandert. Of staat sociale media toch in de weg door de snelheid en het ogenschijnlijk multitasken?

Een tool die naar mijn idee persoonlijke reflectie in online leerprocessen goed kan ondersteunen is het maken van een online tijdslijn. Er zijn verschillende gratis ’timeline’ tools die je hierbij kunt gebruiken, afhankelijk van de criteria en vormgeving die je aantrekkelijk vindt. Hier vind je een overzicht van acht tools voor het maken van een timeline. Tiki Toki kan er zo uitzien:

Timelijn gemaakt met Tiki Toki

Hoe zou je dit op een effectieve manier kunnen inzetten? Ik zie een volgende aanpak voor me:

1. Maak een mindmap van het leerpad waar je een tijdslijn van wilt maken. Neem een vel papier en schrijf alle momenten op die er toe deden.
2. Bespreek deze mindmap met een collega-deelnemer. Laat je bevragen. Dit gesprek kan je nieuwe momenten opleveren, maar ook een verdieping van de momenten. Wat kenmerkt een bepaald moment? Waar staan de momenten voor? Wat hebben ze je gebracht?
3. Verwerk de tot dan toe verkregen inzichten in een timeline online. Maak hierbij gebruik van verwijzingen naar online plekken, zoek afbeeldingen die iets krachtig ondersteunen, wellicht is er zelfs filmmateriaal of muziek beschikbaar om op te nemen?
4. Beschrijf de momenten met tekst: (1) korte omschrijving van de situatie, (2) wat kenmerkt dit moment? (3) wat heb je hieruit geleerd over je vaardigheden en overtuigingen en (4) wat neem je mee naar de toekomst?
5. Gedurende je leerpad vul je de tijdslijn aan. Afhankelijk van het moment van reflectie (zie boven) voeg je gebeurtenissen toe.
6. Gebruik vervolgens een face-to-face moment om de verschillende tijdslijnen te bespreken en hoofdlijnen en patronen zichtbaar te maken.

De laatste stap voeg ik nu toe, omdat ik nog geen tool ben tegengekomen, waar anderen online feedback kunnen geven. Dat zou namelijk wat mij betreft helemaal mooi zijn: je maakt je eigen persoonlijke tijdslijn en je nodigt een paar mensen uit om met je mee te kijken en vragen, opmerkingen en reacties te plaatsen bij dat wat ze opvalt. Vooralsnog doen we dat met gele post-its op een uitgeprinte tijdslijn. Maar wie weet zie ik een tool over het hoofd waarmee dit al kan?